پانزده خرداد42؛ نقطه عزیمت انقلاب اسلامی
✍️نجمه صالحی، نویسنده و  پژوهشگر پژوهشگاه مطالعات اسلامی جامعه الزهرا س

در تاریخ سیاسی معاصر ایران، کمتر رخدادی را می‌توان یافت که همچون قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، هم تأثیر اجتماعی عمیق و هم بُعد راهبردی بلندمدت داشته باشد. این قیام اگرچه در ظاهر به‌سرعت سرکوب شد، اما در واقع نقطه عزیمتی شد برای حرکتی تاریخی که در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ انجامید.
پیش از ۱۵ خرداد، واکنش‌های سیاسی به رژیم پهلوی اغلب محدود به نخبگان سیاسی، روشنفکران، یا گروه‌های نظامی بود. اما آنچه ۱۵ خرداد را متمایز می‌کرد، ورود توده‌های مردم به عرصه کنش سیاسی بود؛ مردمی که عمدتاً از لایه‌های مذهبی و سنتی جامعه بودند و رهبری معنوی آنان را شخصیتی روحانی بر عهده داشت که پیش از آن کمتر در سیاست به شکل مستقیم ظاهر شده بود: امام خمینی(ره).
سخنرانی تاریخی امام در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲، که به افشای صریح ماهیت ضداسلامی رژیم شاه و وابستگی آن به بیگانگان اختصاص داشت، نشان از آغاز گفتمانی جدید داشت؛ گفتمانی که دیگر به اصلاحات تدریجی قانع نبود و خواهان تحول بنیادین در ساختار قدرت بود. همین سخنان، موجب دستگیری ایشان و در پی آن، انفجار خشم مردمی در روز پانزده خرداد شد.
اگرچه این قیام با خشونتی بی‌سابقه سرکوب شد، اما نتایج آن ماندگار بود. پس از ۱۵ خرداد، مرجعیت شیعه وارد مرحله‌ای نوین شد؛ دیگر تنها نگاهدار دین در برابر هجمه‌ها نبود، بلکه به نیرویی فعال در عرصه سیاست بدل گشت. این تحوّل را می‌توان نقطه گذار از «مرجعیت» به «ولایت» دانست؛ مفهومی که در سال‌های بعد، چارچوب نظری و عملی انقلاب اسلامی را شکل داد.
۱۵ خرداد را باید نه یک اعتراض زودگذر، که نخستین گام در مسیر سازمان‌دهی انقلاب اسلامی دانست. این واقعه، هم تجربه بسیج عمومی را فراهم آورد و هم کارآمدی رهبری دینی را در هدایت جنبش‌ها به اثبات رساند. مهم‌تر آنکه، از دل این قیام، نوعی خودآگاهی دینی و اجتماعی در جامعه پدید آمد که تا سال ۱۳۵۷ تداوم یافت و به عامل اصلی فروپاشی رژیم پهلوی تبدیل شد.
امروز، بازخوانی پانزده خرداد از آن‌رو اهمیت دارد که به ما یادآوری می‌کند انقلاب اسلامی، نه از مسیر رخدادهای دفعی، بلکه بر شانه خاطره‌ها، خون‌ها و خیزش‌هایی چون قیام پانزده خرداد به ثمر نشست؛ قیامی که به تعبیر بسیاری، آغاز بیداری اسلامی در قرن چهاردهم هجری بود.
تاریخ ایران، همواره مدیون لحظه‌هایی است که مردم تصمیم گرفتند از ترس عبور کنند؛ ۱۵ خرداد یکی از همان لحظات است: آغاز نابودی استبداد، و طلوع فصل استقلال و ایمان.